Noktalama İşaretleri

NOKTALAMA İŞARETLERİ

Bu yazıda, noktalama işaretlerinin kullanımıyla ilgili bilgiler verilecektir.

Nokta (.)

·         Cümlenin sonuna konulur.

·         Bazı kısaltmaların sonuna konur. “Dr. (Doktor), Alb. (Albay)…”

·         Sayılardan sonra sıra bildirmek için konur. “3., 5., II., IV.”

·         Arka arkaya sıralandıklarından virgülle veya çizgiyle ayrılan rakamlardan yalnızca sonuncu rakama konur. “3, 4 ve 7. maddeler…”

·         Maddeleri gösteren sembollere konur.

·         Gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur. “29.5.1453, 29.X.1923…”

·         Saat ve dakikayı göstermek için konur. “09.05, 11.20…” İki nokta üst üste (:) kullanımı yabancı dillerde geçerlidir.

·         Beş ve beşten çok rakamlı sayıları gruplandırmada kullanılır.

·         Matematikte çarpma işareti yerine kullanılır.

Virgül (,)

·         Eş görevli kelime ve kelime gruplarının arasına konur.

·         Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur.

·         Cümlede özel olarak vurgulanması gereken öğelerden sonra konur.

·         Anlama güç katmak için tekrarlanan kelimeler arasına konur. “Akşam, yine akşam, yine akşam. / Göllerde bir dem kamış olsam.” Ahmed Haşim

·         Uzun cümlelerde yüklemden uzak düşmüş olan öğeleri belirtmek için konur.

·         Cümle içinde ara sözleri ve ara cümleleri ayırmak için konur. “Şimdi, efendiler, müsaade buyurursanız, size bir sual sorayım.” Atatürk

·         Tırnak içinde olmayan aktarma cümlelerinden sonra konur. “Ankara’ya gideceğim, dedi.”

·         Konuşma çizgisinden önce konur.

“Bahçe kapısını açtı. Samet Bey’e,

·         Bu anahtar köşkü de açar, dedi.” Ömer Seyfettin

·         Kendinden sonraki cümleye bağlı olarak ret, kabul ve teşvik bildiren hayır, yok, evet, peki, pekâlâ, tamam, olur, hayhay, başüstüne, öyle, hadi, elbette gibi kelimelerden sonra konur. “Haydi, geç kalıyoruz.”

·         Kelimenin kendisinden sonra gelen kelime gruplarıyla yapı ve anlam bakımından bağlantılı olmadığını belirtmek ve anlam karışıklığını önlemek için kullanılır. Bu durumlarda virgülün kullanılmaması anlatım bozukluğuna neden olabilir. “Bu gece, eğlenceleri içlerine sinmedi.” R. Nuri Güntekin

·         Hitap için kullanılan kelimelerden sonra konur. “Sevgili Kardeşim,”

·         Ondalık sayıların yazılışlarında kullanılır. “3,14…”

·         Metin içinde “ve, veya, yahut” bağlaçlarından önce de sonra da virgül kullanılmaz. “Ya şevk içinde harap ol ya aşk içinde gönül! / Ya lâle açmalıdır göğsümüzde yahut gül!” Y. Kemâl Beyatlı

·         Metin içinde tekrarlı bağlaçlardan önce ve sonra virgül konmaz. “Ya bu deveyi gütmeli ya bu diyardan gitmeli.” (Atasözü)

·         Metin içinde “-ınca/-ince” anlamında kullanılan “mı/mi”  ekinden sonra virgül konmaz. “Uyudun mu dinlenirsin.”

·         Şart ekinden (-sa) sonra virgül kullanılmaz.

Noktalı Virgül (;)

·         Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için kullanılır.

·         Öğeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için kullanılır.

İki Nokta (:)

·         Kendisinden sonra örnek verilecek cümlenin sonuna konur. “Yeni harfler alındıktan sonra eski yazı ile bir tek kelime bile yazmayan iki kişi görmüşümdür: Atatürk ve İnönü!” (F. R. Atay)

·         Kendinden sonra açıklama yapılacak cümlenin sonuna konur.

·         Matematikte bölme işareti olarak kullanılır.

Üç Nokta (…)

·         Tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur.

·         Kaba sayılan ya da açıklanmak istenmeyen kelimelerin yerine konur.

·         Alıntılarda; başta, ortada ve sonda alınmayan bölümlerin yerine konur.

·         Sözün bir yerde kesilerde geri kalan bölümün, okuyucunun hayal dünyasına bırakıldığını göstermek veya ifadeye güç katmak amacıyla konur. “Sana uğurlar olsun… Ayrılıyor yolumuz!” F. N. Çamlıbel

·         Ünlem ve seslenmelerde anlamı pekiştirmek için konur.

·         Üç nokta yerine iki nokta ya da daha çok nokta kullanılmaz.

Soru İşareti (?)

·         Soru bildiren cümle veya sözlerin sonuna konur.

·         Bilinmeyen, şüpheli yer, tarih vb. durumlar için kullanılır. “Yunus Emre (1240?-1320)”, “1496(?) yılında doğan Fuzuli…”

·         “mı/mi” eki, zarf-fiil (ulaç) işleviyle kullanıldığında soru işareti konmaz. “Akşam oldu mu sürüler döner.”

·         Soru ifadesi taşıyan sıralı ve bağlı cümlelerde soru işareti en sona konur. “Üsküdar’dan mı, Hisar’dan mı, Kavaklar’dan mı?”

Ünlem İşareti (!)

·         Coşkulu duyguları anlatan cümlelerin sonuna konur. “Ne mutlu insanım diyene!”

·         Seslenme, hitap ve uyarı sözlerinden sonra konur. “Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri!” Atatürk

·         Alay, kinaye ve küçümseme anlamı kazandırmak istenen sözden hemen sonra yay ayraç içinde ünlem kullanılır. “Adam, akıllı(!) olduğunu söylüyor.”

·         Ünlemden sonra üç nokta gerekiyorsa iki nokta yeterlidir. “Gök ekini biçer gibi!.. Başaklar daha dolmadan.” T. Buğra

Kısa Çizgi (-)

·         Satıra sığmayan kelimeler bölünürken satır sonuna konur.

·         Ara sözleri ve ara cümleleri ayırmak için kullanılır.

·         Dil bilgisinde kökleri ve ekleri ayırmak için kullanılır.

·         Eylem kök ve gövdelerini göstermek için kullanılır.

·         Eklerin başına konur.

·         Heceleri göstermek için kullanılır.

·         Sözcükler arasında “-den…-a, ve, ile, arasında” anlamlarını vermek için kullanılır. “Türkçe-İngilizce sözlük, İstanbul-Ankara yolu…”

·         Matematikte çıkarma işareti olarak kullanılır.

Uzun Çizgi (─)

·         Yazıda satır başına alınan konuşmaları göstermek için kullanılır. Buna konuşma çizgisi de denir. Oyunlarda uzun çizgi konuşanın adından sonra da kullanılabilir. Konuşmalar tırnak içinde verildiğinde uzun çizgi kullanılmaz.

Eğik Çizgi (/)

·         Yan yana yazılması gereken durumlarda mısraların arasına konur.

·         Adres yazarken apartman numarası ile daire numarası arasına ve semt ile şehir arasına konur. “Kurtuluş/ANKARA Nu:21/6”

·         Tarihlerin yazılışında kullanılır.

·         Matematikte bölme işareti olarak kullanılır.

Ters Eğik Çizgi (\)

·         Bilgisayar yazılımlarında art arda gelen dizinleri birbirinden ayırt etmek için kullanılır.

Tırnak İşareti (“…”)

·         Başka bir kimseden veya yazıdan olduğu gibi aktarılan sözler tırnak içine alınır. Tırnak içindeki alıntının sonunda bulunan işaret (nokta, soru işareti, ünlem vb.) tırnak içinde kalır.

·         Uzun alıntılarda her paragraf ayrı ayrı tırnak içine alınır.

·         Özel olarak belirtilmek istenen sözler tırnak içine alınır.

·         Cümle içinde kitapların ve yazıların adları ve başlıkları tırnak içine alınır. İtalik yazılarak da gösterilebilir.

·         Tırnak içine alınan sözlerden sonra kesme işareti kullanılmaz. “Yahya Kemâl’in “Aziz İstanbul”unu okudunuz mu?”

·         Bibliyografik künyelerde makale adları tırnak içinde verilir.

Tek Tırnak İşareti (‘…’)

·         Tırnak içinde verilen ve yeniden tırnağa alınması gereken bir sözü belirtmek için kullanılır.

Yay Ayraç ((…))

·         Cümlenin yapısıyla doğrudan doğruya ilgili olmayan açıklamalar için kullanılır.

·         Yay ayraç içinde bulunan özel isimler ve yargı bildiren anlatımlar büyük harfle başlar ve sonuna uygun noktalama işareti getirilir.

·         Hakkında açıklama yapılan söze ait ek, ayraç kapandıktan sonra yazılır.

·         Tiyatro eserlerinde ve senaryolarda konuşanın hareketlerini, durumunu açıklamak ve göstermek için kullanılır.

·         Alıntıların aktarıldığı eseri veya yazarı göstermek için kullanılır.

·         Alıntılarda; başta, ortada ve sonda alınmayan kelime ve bölümlerin yerine konulan üç nokta, yay ayraç içerisine alınabilir.

·         Kapama ayracı olarak kullanılabilir.

Köşeli Ayraç ([…])

·         Ayraç içinde ayraç kullanılması gereken durumlarda yay ayraçtan önce köşeli ayraç kullanılır.

Kesme İşareti (‘)

·         Özel adlara getirilen iyelik, durum ve bildirme ekleri kesme işaretiyle ayrılır.

·         Kişi ad ve soyadları, takma isimler…

·         Özel adlar yerine kullanılan “o” adılı cümle içinde büyük harfle yazılmaz, kendisinden sonra gelen ekler kesme işaretiyle ayrılmaz.

·         Bazı örnekler: Türk’üm, Rus’muş, Kırgız’sın…

·         Bazı örnekler: Allah’ın, Tanrı’dan, Cebrail’e…

·         Bazı örnekler: Marmara Denizi’nden, Zigana Geçidi’ne…

·         Yer bildiren özel isimlerde kısaltmalı söyleyiş söz konusu olduğu zaman ekten önce kesme işareti kullanılır. “Hisar’dan, Boğaz’dan…”

·         Bazı örnekler: Ankara Kalesi’nden, Halim Paşa Yalısı’na…

·         Bazı örnekler: Onuncu Yıl Marşı’nı, Resmî Gazete’de…

·         Kurum, kuruluş, iş yeri adlarına gelen ekler kesmeyle ayrılmaz. “Türkiye Büyük Millet Meclisine, Türk Dil Kurumunun, Migrosun, Başkanlığın, Hacettepe Üniversitesi Rektörlüğüne…”

·         Özel adlara getirilen yapım ekleri, çokluk eki ve bunlardan sonra gelen ekler kesmeyle ayrılmaz. “Türklük, Türkleşmek, Bursalı, Ahmetler, Türkçenin, Türkçede…”

·         Unvandan sonra gelen ekler kesmeyle ayrılmaz. “Türk Dil Kurumu Başkanına göre…”

·         Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmak için konur. “TDK’nin, BM’de, ABD’ye, TV’den…”

·         Sonunda nokta bulunan kısaltmalarla üs işaretli kısaltmalar kesmeyle ayrılmaz. Bu tür kısaltmalarda ek noktadan ve üs işaretinden sonra, kelimenin ve üs işaretinin okunuşuna uygun olarak yazılır. “vb.leri, Alm.dan, İng.yi, cm³e…”

·         Sayılara getirilen ekleri ayırmak için konur. “1985’te, 9,62’lik, 8’inci madde…”

·         Şiirde seslerin ölçü nedeniyle düştüğünü göstermek için kullanılır. “Karac’oğlan…”

·         Bir ek ya da harften sonra gelen ekleri ayırmak için konur.

·         Akım, çağ ve dönem adlarından sonra gelen ekler kesmeyle ayrılmaz. “Eski Çağın, İlk Çağda, Yükselme Döneminin, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatına…”

Türkçede Hece Yapısı

·         Türkçede kelime içinde iki ünlü arasındaki ünsüz, kendinden sonraki ünlüyle hece kurar. “a-ra-ba, alt-lık, al-dı…”

·         Kelime içinde yan yana gelen ünsüzlerden sonuncusu kendisinden sonraki ünlüyle, diğerleri kendilerinden önceki ünlüyle hece kurar. “Türk-çe, bir-lik…”

·         Batı kökenli kelimeler, Türkçenin hece yapısına göre hecelere ayrılır. “band-rol, kont-rol, port-re, prog-ram, sant-ral, sürp-riz, tund-ra, volf-ram…”

·         Türkçede satır sonunda kelimeler bölünebilir ancak heceler bölünemez. Satıra sığmayan sözcükler bölünürken satır sonuna kısa çizgi (-) konur. Kesme işareti satır sonuna geldiğinde yalnız kesme işareti kullanılır; ayrıca çizgi kullanılmaz.

Hazırlayan:

Necdet Ersöz (www.twitter.com/ErsozNecdet)

Kaynaklar:

Tüm Türkçe yazılarında seçkin üniversiteye hazırlık kitapları, üniversite ders kitapları, güvenilir internet siteleri, bazı dil bilgisi makaleleri ve TDK resmî sitesi kaynak olarak kullanılmaktadır.