Cümle Çeşitleri

CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Yüklemlerine Göre Cümle Çeşitleri

Eylem Cümlesi: Yüklemi çekimli eylem olan cümlelerdir.

“Kendine iyi bakmasını bilir.”

“Bu kurumun kurallarına uymalısınız.”

Ad (İsim) Cümlesi: Yüklemi ekeylem almış ad soylu bir sözcük olan cümlelerdir.

“Korkunun ecele faydası yoktur.”

“Öfke baldan tatlıdır.”

“Buraya gelmekteki amacımız kenti gezmekti.”

Yüklemlerinin Yerine Göre Cümleler (Öğe Dizilişine Göre Cümleler):

Kurallı (Düz) Cümle: Yüklemin, cümlenin sonunda olduğu cümlelere denir.

“Vefasız Aslı’ya yol gösteren bu.”

“Dağı başına kış gelir, insanın başına iş gelir.”

Kuralsız (Devrik) Cümle: Yüklemin, cümlenin başında veya ortasında olduğu cümlelere denir.

“Bir fırtına tuttu bizi.”

“Sende olduğumun itirafıdır bu sözler.”

Eksiltili Cümle: Yüklemi olmayan değil, olup da söylenmeyen cümledir.

“Borç vermekle, düşman vurmakla...” (Biter)

“Kır atın yanında duran, ya huyundan ya suyundan...” (Etkilenir)

Not: Eksiltili cümlelerin sonuna üç nokta (…) konur. Ancak eksiltili cümle bir sıralı cümlenin ilk cümlesiyle, atasözüyse veya şiir dizelerinden oluşuyorsa üç nokta konmayabilir.

Anlamlarına Göre Cümleler

Olumlu Cümle: Eylemin gerçekleştiğini, gerçekleşeceğini ya da sözü edilen yargının var olduğunu, bulunduğunu anlatan cümlelere olumlu cümle denir.

“Ünlü şair üç yıl önce öldü.”

“Bugün iki banka soyulmuş.”

“Yarın hava çok kötü olacak.”

Olumsuz Cümle: Eylemin gerçekleşmediğini, yargının bulunmadığını anlatan cümlelere denir. Bir cümle; “-me, -ma, -sız, -siz, -mez, -maz” ya da “değil ve yok” ile olumsuz yapılır. Cümlede, yüklemde bu ekler varsa o cümle biçimde olumsuzdur. Ancak, olumlu ve olumsuz cümlede yüklemin sözcük anlamına değil, yargının gerçekleşip gerçekleşmediğine bakılır.

Not: Bir cümle biçimce olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabildiği gibi, biçimce olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz olabilir.

Anlamca olumsuz biçimce (yapıca) olumlu cümlelere örnek:

“Bu havada dışarı mı çıkılır?” (Çıkılmaz)

“Ne bir arayanı var ne de soranı.” (Yok)

Anlamca olumlu biçimde (yapıca) olumsuz cümlelere örnek:

“Sizleri hiç aramaz olur muyum?” (Ararım)

“Söylediklerinizi anlamıyor değilim.” (Anlıyorum)

Soru Cümlesi: Soru anlamı taşıyan cümlelerdir. Soru anlamı soru zamiri, soru sıfatı, soru zarfı ve soru ekiyle sağlanabilir. Ancak kimi durumlarda soru bildiren bir sözcük veya ek olmadan da cümleye soru anlamı katılabilir.

Bazı cümleler sözde soru cümlesidir. Bu cümlelerde karşıdakinden cevap beklenmez.

“Kahvaltı yapmadan işe mi gidilir?” (Gidilmez)

Ünlem Cümlesi: Çeşitli duyguların coşkulu şekilde anlatıldığı cümlelerdir.

Emir Cümlesi: Genelde emir kipi yardımıyla kurulsa da farklı kipler yardımıyla da kurulabilir.

“Kurallara uyunuz.”

“Bundan sonra kimse yerinden kalkmayacak.”

İstek Cümlesi: İstek bildirir.

“Artık işimizi kendimiz yapalım.”

“Ah bir zengin olsam.”

Koşul (Şart) Cümlesi: Çoğunlukla şart kipi eki “-sa, -se” ile yapılır. Farklı yollarla da şart anlamı sağlanabilir.

“Planlı çalıştı mı başarılı olur.”

Gereklilik Cümlesi:

“Haftada bir su vermek gerekir çiçeklere.”

“İnsanlarla iyi geçinmek durumundasınız.”

“Kurallara uymalıyız.”

Not: Bir cümlenin birden fazla niteliği olabilir.

Yapılarına Göre Cümleler

Basit Cümle: Tek bir yüklemi bulunan, tek yargı içeren cümlelerdir. Cümlenin uzunluğu ya da kısalığı basitliği etkilemez, onunla ilgisi yoktur. Burada mühim olan, yüklem haricinde yargı bildiren başka bir sözcüğün bulunmamaktadır. Basit cümle örnekleri,

“Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.”

“Dün akşamki arkadaş toplantısında ilkokul yıllarımızdan söz ettik uzun uzun.”

“Akşam saatlerinde bütün otobüsler dolu geçiyor.”

Not: Basit cümlelerde eylemsi bulunmaz.

Bileşik Cümle: Bir temel yargı ve onu tamamlayan en az bir yan yargıdan oluşan cümledir. Bileşik cümlelerde birden fazla yargı vardır.

Temel yargı (temel cümle): Asıl cümlenin yüklemini içinde taşıyan, yan cümleciklerin belirttiği yargıyı ana (esas) sonuca bağlayan cümledir. Temel cümlenin yüklemi eylemsi alamaz, çekimli eylem ya da ekeylem almış ad soylu bir sözcüktür.

Yan yargı (yan cümlecik): Temel cümlenin anlamını çeşitli yönlerden tamamlar.

“Minareyi çalan kılıfını hazırlar.” “çalan”>>>yan cümlecik, “hazırlar”>>>temel cümle

“Ağladıkça dağlarımız yeşerecek.” “ağladıkça”>>>yan cümlecik, “yeşerecek”>>>temel cümle

Not: Bileşik cümleler, yan cümleciğin yapılışına göre adlandırılırlar.

Girişik Bileşik Cümle: Yan cümleciğin eylemsilerle yapıldığı bileşik cümleye denir.

“Akacak kan damarda durmaz.”

Not: Bir cümlede eylemsi sayısı kadar yan cümlecik bulunur.

“Güzele bakmak sevaptır.” (Cümlede bir adet yan cümlecik vardır.”

Not: Bir cümlede kimi zaman eylemsi, yüklem öbeği içinde yer alabilir. Bu durumda, cümle yine bileşik cümledir. Ancak, eylemsinin kendisi asıl yargı bildiriyorsa ve cümlede başka eylemsi yoksa cümle bu durumda basit cümle olur.

İç İçe Bileşik Cümle: Yapıca bağımsız bir cümlenin bir başka cümlenin öğesi olmasıyla oluşan bileşik cümledir.

<Öğrencilerden biri: “Bu konuyu hiç anlamadım” dedi.>

“Gün olur, biz de gideriz buralardan.”

Şartlı Bileşik Cümle: Yan cümleciğin “-sa, -se” ekiyle yapıldığı bileşik cümlelerdir. Bu cümlelerde, yan cümlecik her zaman temel cümlenin zarf tümlevi görevindedir.

“Yağmur yazmazsa köye gideceğiz.”

Not: Şart anlamlı cümle ile şartlı bileşik cümleyi birbirine karıştırmamak gerekir. Şartlı bileşik cümle sadece “-se, -sa” şart ekiyle yapılırken şart anlamlı cümle değişik yollarla yapılabilir.

İlgi Cümlesi (Ki’li Bileşik Cümle): Yan cümleciğin “ki” bağlacıyla oluşturulduğu bileşik cümledir.

“Anladım ki hiç kimse sen değil.”

“Neşeli ol ki genç kalasın.”

Sıralı Cümle: Birden fazla yargının (yüklemin) birbirine virgül ya da noktalı virgül ile bağlanmasıyla oluşan cümledir. Biçimce bağımsız oldukları hâlde, anlamca ilişkili cümlelerin art arda sıralanmasıyla oluşur.

“Sü (asker) uyur düşman uyumaz.”

Bağımlı Sıralı Cümle: Yüklem dışında herhangi bir öğe ortaklığı daha bulunur.

“Çocuk, elindeki oyuncağı sakladı, kimseyi vermedi.” (Öznesi ve nesnesi ortak, bağımlı sıralı cümle)

“Orhan iki bilet aldı, biletlere 20 lira ödedi.” (Öznesi ortak, bağımlı sıralı cümle)

Bağımsız Sıralı Cümle: Hiçbir öğe ortaklığı bulunmayan cümlelere denir. Birbirinden ayrı olarak yazılmaları anlamsal açıdan bir farklılık doğurmaz.

“Okullar açıldı, trafik çilesi başladı.”

“Sınav başladı, herkes soruları çözüyor.”

Bağlı Cümle: Aralarında anlam ilgisi bulunan cümlelerin bağlaçlarla bağlandığı cümlelerdir.

“Cümle + bağlaç + cümle” formatındadır.

Not: Sıralı cümledeki noktalama işaretinin yerini bağlaç alır.

“Geminin kapakları açıldı ve araçlar dışarı çıktı.”

“Yarınki toplantıya ya sen git ya ben gideyim.”

Cümle çeşitleri konu özeti bitmiştir. Bu yazının sonuna cümlede anlam özellikleriyle ilgili bir kısım eklenecektir.

Cümlede Anlam Özellikleri

Doğruluk: Türkçenin söz dizimi kurallarına uygun cümle kurmaktır. Cümlenin öğeleri arasında uyum sağlanmasıdır. Öğe dizilişinde mantıksal tutarlılık da sağlanmalıdır. Doğruluk bulunmazsa anlatım bozukluğu yaşanır.

“Kitabı aldı, baktı.” >>> anlatım bozukluğu (kitaba baktı yazılmalıydı)

Duruluk: Duygu ve düşünceleri yalnızca gerektiği kadar sözcükle anlatmaktadır. Dilin pürüzsüz kullanımıdır. Anlama hizmet etmeyen sözcükler yazıdan arındırılmalıdır.

“Arkadaşımla yıllarca karşılıklı mektuplaştık.”

“Merdivenden aşağı indim.”

“Sıcaklık, sıfırın altında eksi on dereceydi.”

Duruluğu bozan etmenler:

·         Anormal şekilde süs ve özenti merakı

·         Gereksiz bağlaçlar ve sözcükler

·         Eş anlamlı veya aynı anlamı veren sözcükleri aynı yerde kullanmak

Açıklık: Anlatılmak istenen düşüncenin, net bir şekilde verilmesidir. Açıklığı bozan etmenler:

·         Sözcüklerin ve öğelerin yerinde kullanılmaması “Bilgi, en iyi okulda öğrenilir.” (“en iyi bilgi” anlamı verilmek isteniyor)

·         Sözcük ve ek eksikliği

·         Sözcüğün hangi anlamda kullanıldığının belli olmaması “Genç kız uzun süre annesine baktı.”

·         Yanlış yapılan karşılaştırmalar “Ben, çiçeği annemden daha çok severim.”

Akıcılık: Kolay söylenen, anlamı ve üslûbu nedeniyle okunmakta zorluk çıkarmayan anlatımdır. Söyleniş, okunuş ve biraz da mânâ kolaylığıdır. Cümlelerin, sözcüklerin, hecelerin ve seslerin birbiriyle uyuşur, anlaşılabilir ve ilerisini merak ettirir nitelikte olmasıdır. Tekerlemeler, akıcı olmayan anlatıma örnek olabilir.

Not: Akıcılığın sanatlı durumu aliterasyondur.

Doğallık: Anlatıcının duygu ve düşüncelerini olduğu gibi aktarmasıdır. İçten ve samimi bir anlatım, doğallığın temelidir. Yapaylığın ve özentiliğin zıddıdır.

Yalınlık (Sadelik): Cümleyi gereksiz söz sanatlarına başvurmadan, mecazsız, mütevazı anlatma şeklidir. Anlamın, az ve bilindik sözcüklerle aktarılması temeline dayanır. Anlatım, gereksiz imgelerden, mecazlardan, süslerden ve söz sanatlarından uzaklaştırılır. Yaşayan dil kullanılmazsa sadelik olmaz.

Not: Atasözleri ve özdeyişler (aforizmalar, vecizeler) yalındır.

“Bilgimiz ölçüsünde özgürüz.” – Platon

Not: Pekiştirme, kuvvetlendirme yalınlığı bozmaz.

“Geldim, gördüm, yendim.” – Napolyon

Özgünlük: Kendine has olma, diğerlerine benzememe durumudur.

Yoğunluk: Özlü anlatımdır. Az sözle çok ve derin anlam içeren anlatımdır.

Hazırlayan:

Necdet Ersöz (www.twitter.com/ErsozNecdet)

Kaynaklar:

Tüm Türkçe yazılarında seçkin üniversiteye hazırlık kitapları, üniversite ders kitapları, güvenilir internet siteleri, bazı dil bilgisi makaleleri ve TDK resmî sitesi kaynak olarak kullanılmaktadır.